آخرین وضعیت «سل» در ایران/ تشخیص و درمان رایگان بیماری در کشور

دکتر مهشید ناصحی – عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، همزمان با روز جهانی سل در گفت‌وگو با دوران خبر، با اشاره به شعار روز جهانی مبارزه با سل مبنی بر ( بله! ما می‌توانیم به سل پایان دهیم!) گفت: ۲۴ مارس سالروز معرفی عامل بیماری سل به جهانیان توسط دکتر رابرت کخ در سال ۱۸۸۲ به‌عنوان روز جهانی سل و ۲۳ مهرماه سالروز وفات حکیم ذکریای رازی، به عنوان روز ملی مبارزه با سل به پاس فعالیت‌های ارزشمند در زمینه سل نامگذاری شده‌اند.

وی گفت: جمله (بله! ما می‌توانیم به سل پایان دهیم!) از سوی سازمان جهانی بهداشت، به‌عنوان شعار روز جهانی سل در سال ۲۰۲۴ انتخاب شده است؛ تا همچون سال‌های گذشته، به بهانه این مناسبت و شعار سالانه، به یادآوری اهمیت سل و پیامدهای غفلت از آن به جامعه جهانی و کشورها پرداخته و از این طریق روحی تازه به کالبد برنامه کنترل سل دمیده شود.

ناصحی تاکید کرد: سل یک بیماری عفونی واگیر است که در اثر میکروبی ایجاد می‌شود که می‌تواند به هر قسمتی از بدن انسان مانند ریه‌ها، مغز، استخوان‌ها، مفاصل، کلیه، دستگاه گوارش، دستگاه تناسلی، پوست و …حمله و آن‌ها را گرفتار کند، اما به دلیل نیاز و علاقه زیاد این میکروب به اکسیژن، در ۸۰ درصد موارد ریه‌ها را هدف حمله خود قرار می‌دهد.

  «سل» چگونه منتقل می‌شود؟

او با اشاره به اینکه راه اصلی انتقال میکروب سل از طریق هوا و تنفس است، تصریح کرد: هنگام عطسه، سرفه، حرف زدن و حتی خندیدن بیمار مبتلا به سل ریوی، قطراتی ریز حاوی میکروب در هوا پراکنده می‌شوند که می‌توانند به مدت چند ساعت در هوا به حالت معلق باقی بمانند. اگر فردی سالم در هوای آلوده به این قطرات ریز، تنفس کند میکروب سل وارد ریه‌های او خواهد شد. با این حال برای انتقال بیماری، معمولا تماس طولانی و نزدیک با بیمار لازم است. بیماری سل در محیط‌های شلوغ، کوچک، بدون تهویه مناسب، کم نور و مرطوب بیشتر انتقال پیدا می‌کند. به یاد داشته باشید که میکروب سل توسط حشرات، خون، ظروف غذاخوری، لباس و ملحفه انتقال نمی‌یابد.

ناصحی با ذکر این نکته که همه انواع سل قابل انتقال به دیگران نیستند یا حداقل قابلیت انتقال کمتری دارند، ادامه داد: افراد مبتلا  به سل ریوی عفونت‌زا محسوب می‌شوند، زیرا با هر عطسه یا سرفه تعداد زیادی میکروب را در هوا پراکنده کرده و می‌توانند باعث انتقال بیماری به دیگران شوند. هر فرد مبتلا به سل ریوی مسری در صورت عدم درمان می‌تواند سالانه به‌طور متوسط میکروب بیماری را به ۱۰ تا ۱۵ فرد سالم انتقال دهد. البته اغلب افراد پس از ورود میکروب به ریه‌ها هیچ گاه بیمار نمی‌شوند؛ زیرا سیستم دفاعی بدن آن‌ها میکروب را مهار کرده و از تکثیر آن جلوگیری می‌کند و در واقع میکروب سل به حالت نهفته و غیر فعال در بدن آنان باقی می‌ماند و این عده علائم بیماری را نداشته و میکروب را به دیگران انتقال نمی‌دهند.

ناصحی با اشاره به اینکه معمولا از هر ۱۰ نفر که میکروب سل در بدنش وجود دارد، یکنفر در طول عمر خود ممکن است به بیماری فعال سل مبتلا شود، بیان کرد: این موضوع به علت ضعیف شدن سیستم دفاعی بدن و به دنبال آن فعالیت مجدد و تکثیر میکروب اتفاق می‌افتد. همه افراد استعداد ابتلا به سل را دارند، اما کودکان کم سن، افراد سالمند، افراد مبتلا به دیابت، سوء تغذیه، سرطان‌ها، نارسایی مزمن کلیه، ایدز، اعتیاد و همچنین افرادی که داروهای ضعیف کننده سیستم دفاعی بدن (نظیر کورتون و داروهای ضد سرطان) استفاده می‌کنند، بیشتر از سایرین در معرض خطر ابتلا به سل هستند.

 شایع‌ترین نوع بیماری سل چیست؟

وی افزود: با توجه به علاقه زیاد میکروب سل به ریه‌ها، شایع‌ترین نوع بیماری، سل ریوی است که افراد مبتلا معمولا علائمی نظیر سرفه طول کشیده (به مدت۲ هفته یا بیشتر) دارند که این سرفه‌ها می‌تواند با خلط همراه باشد یا نباشد، تب، کاهش وزن، تعریق شبانه، بی‌اشتهایی، خستگی زودرس و ضعف عمومی و گاهی در مواردی که بیماری دیر تشخیص داده می‌شود، درد قفسه سینه، تنگی نفس و خلط خونی دارند.

سل درمان‌پذیر است؛ ‌ به شرط اینکه…

او ضمن درمان‌پذیر خواندن سل، تاکید کرد: شرط درمان‌پذیری این است که بیمار داروهای ضد سل را با دقت، به طور کامل و منظم، برای مدتی که پزشک تعیین می‌کند (که طول مدت آن کمتر از شش ماه نیست) مصرف کند؛ حتی اگر بیمار قبل از اتمام این مدت احساس بهبودی کرده باشد. در غیر این صورت میکروب‌های سل می‌توانند به ابر میکروب‌های مقاوم به درمان و خطرناک تبدیل شوند که دیگر با داروهای معمول سل درمان نخواهند شد. مصرف نامنظم و ناکامل داروهای ضد سل خطرناک بوده و می‌تواند موجب عدم بهبود و یا بازگشت مجدد بیماری، تداوم انتقال بیماری به دیگران، مقاوم شدن میکروب‌های سل نسبت به داروهای موجود، پیشرفت بیماری و حتی مرگ شود.

آمار ابتلا به سل و استان‌های رکورددار

ناصحی در ارتباط با آخرین وضعیت بیماری و برنامه‌های کنترلی کشور گفت: بر اساس تخمین و گزارش سازمان جهانی بهداشت، میزان بروز سالانه سل در جمهوری اسلامی ایران، ۱۱ مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت (معادل ۱۰هزار مورد جدید در سال) است که مقایسه این رقم با میزان بروز تخمین زده شده توسط سازمان مزبور برای کشورهای همسایه، همزمان دو نکته مهم را به ما یادآوری می‌کند. اولین نکته این است که در مقایسه با کشورهای همسایه در مبارزه با این بیماری بسیار موفق‌تر عمل کرده‌ایم و دوم اینکه موفقیت‌های ما به راحتی می‌تواند تحت تاثیر این همسایگی به مخاطره بیفتد. به عنوان نمونه میزان بروز تخمینی سل در کشورهای پاکستان ۲۵۸ مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت معادل ششصدهزار بیمار در سال، افغانستان ۱۸۵ مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت معادل هفتاد و شش هزار بیمار در سال و ترکیه ۱۴ مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت معادل دوازده هزار بیمار در سال است و این آمار نشان‌دهنده عملکرد مناسب ما در این زمینه است.

او درباره موارد شناسایی شده مبتلا به سل در کشور طی سال ۱۴۰۱ نیز به دوران خبر گفت: در این سال تعداد ۷۲۹۹ مورد ابتلا به سل گزارش شده در کشور داشتیم که ۴۳ درصد تعداد یاد شده را زنان و مابقی را مردان تشکیل می‌دهند و همچنین ۲۳ درصد این آمار مربوط به افراد غیر ایرانی است. استان‌های سیستان و بلوچستان و گلستان رکورددار ابتلا به سل هستند و پس از آن‌ها استان‌های گیلان، خوزستان، خراسان رضوی، قم و یزد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. البته هیچ استانی نداریم که موردی از ابتلا به سل نداشته باشد و شاید عجیب به نظر آید اگر بشنوید که در استان تهران، میزان بروز سل به نسبت جمعیت، از متوسط کشوری بالاتر است.

تشخیص و درمان رایگان سل در کشور

هزینه درمان هر بیمار مسلول چقدر است؟

رئیس اداره کنترل سل و جذام مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، تاکید کرد: از آنجایی که تشخیص و درمان بیماران، اصلی‌ترین راه پیشگیری از بیماری در جامعه است؛ خدمات تشخیصی و درمانی سل در شبکه بهداشتی درمانی کشور رایگان است. وزارت بهداشت به‌طور متوسط برای تشخیص و درمان هر بیمار مبتلا به سل معمولی (حساس به دارو) یک میلیون تومان و برای هر مورد سل مقاوم ۵۰۰ میلیون تومان هزینه می‌کند.

وی افزود: متاسفانه با رخداد پاندمی کووید که کلیه برنامه‌های بهداشتی را تحت الشعاع قرار داد و به برنامه کنترل سل به‌واسطه شباهت علائم تنفسی میان دو بیمـاری، به‌طور مضــاعف آسیب زد، شاهد افت شدید ۲۸ درصدی در شناسایی موارد سل در سـال ۱۳۹۹ بودیم و اگرچه بالاخره پس از سه سال از رخداد پاندمی کووید، بخش قابل توجهی از این افت شناسایی موارد بیماری سل را جبران کرده‌ایم، ولی طبیعتا تاخیر در تشخیص این بخش از بیماران، فرصت بیشتری را برای آلوده کردن اطرافیان آن‌ها به میکروب سل ایجاد کرد.

جذب مشارکت‌های مالی و عمومی برای کنترل سل

مدیر کشوری برنامه کنترل سل و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران بیان کرد: بر این اساس شکی نیست که بهبود این شاخص‌ها و دستیابی به حذف سل بدون وجود یک عزم و سرمایه گذاری ملی و مشارکت همه جانبه مردمی امکانپذیر نیست و اگر برداشت ما از عبارت «سرمایه گذاری ملی و مشارکت عمومی»، تنها ابعاد مالی آن باشد، دچار خطای بزرگی شده‌ایم. به عبارت دیگر اگر بخواهیم یک سرمایه‌گذاری جدی، مطمئن و ماندگار برای تحقق هدف حذف بیماری سل در کشور داشته باشیم، ساده‌ترین، موثرترین و کم هزینه‌ترین راهکاری که به سرعت می‌تواند اجرایی و در مقیاس وسیع گسترش یابد و ما را به نتیجه دلخواه برساند، “جلب مشارکت مردم در انتقال پیام‌های آموزشی” است. پیام‌هایی کوتاه و مختصر که برآیند و بازتاب انتشارشان در ابعاد وسیع، فراتر از یک افزایش آگاهی و اطلاعات عمومی است و به شکل‌گیری یک مطالبه جدی سلامت محور در بطن جامعه منتهی می‌شود و بدیهی است که وقتی این موضوع به یک مطالبه مردمی بدل شود، به خوبی و به خودی خود نقش موتور محرکه لازم را برای جلب حداکثری توجهات و منابع مورد نیاز برای این برنامه استراتژیک و مهم بهداشتی را بازی خواهد کرد.

«سل»؛ همچنان اولویتی بهداشتی و بیماری قابل درمان

وی ادامه داد: درباره این بیماری چند نکته اهمیت بسیار زیادی دارد که باید بدانیم و آن این است که هنوز بیماری سل در همه استان‌های کشور ما وجود دارد و یک مشکل و اولویت بهداشتی محسوب می‌شود. این بیماری برخلاف تصور دیرینه مردم، چندین دهه است که به یک بیماری کاملا قابل درمان تبدیل شده است. از آنجایی که شاه‌علامت ابتلا به سل ریوی، داشتن سرفه طول کشیده بیش از ۲ هفته است، در صورت داشتن این علامت، باید به سل هم فکر شود که در این صورت تشخیص و درمان سل در شبکه بهداشتی کشور رایگان است.

آزمایشگاه‌های تشخیص سل چگونه فعالیت می‌کنند؟

ناصحی در ادامه درباره وضعیت دسترسی به داروهای درمان کننده سل و ابزارهای تشخیص و شناسایی آن، توضیح داد: در هر شهرستان کشور حداقل یک آزمایشگاه تشخیص میکروسکوپی سل با خدمات رایگان فعال است و در هر استان حداقل یک آزمایشگاه رایگان کشت سل وجود دارد و این درحالیست که در برخی شهرستان‌ها و استان‌ها بیش از یک آزمایشگاه میکروسکوپی و کشت سل موجود و فعال است. در واقع در حال حاضر تعداد ۴۲۳ آزمایشگاه میکروسکوپی و ۵۱ آزمایشگاه کشت سل در کشور خدمات تشخیصی رایگان ارائه می‌کنند. علاوه بر این موارد، یک قطب کشوری و ۹ قطب مرجع منطقه‌ای آزمایشگاهی نیز داریم که علاوه بر آزمایشات میکروسکوپی و کشت، آزمایشات پیچیده‌تر میکروب‌شناسی سل نظیر روش‌های مولکولی و تعیین مقاومت دارویی را نیز به صورت رایگان ارائه می‌دهند.

تشخیص سل در ۹۰ دقیقه

وی تصریح کرد: ساختار این آزمایشگاه‌ها به صورت سطح‌بندی شده و متصل به هم طراحی شده است و به‌طور معمول نمونه‌های تهیه شده از بیماران توسط مراکز خدمات جامع سلامت و پایگاه‌ها یا خانه‌های بهداشت تابعه آن‌ها اخذ و برای بررسی رایگان به این آزمایشگاه‌ها منتقل می‌شود؛ به عبارت دیگر غالبا نیازی به مراجعه مستقیم بیماران به آزمایشگاه نیست و نمونه‌ها توسط نزدیک‌ترین واحد بهداشتی به محل سکونت یا کار فرد، دریافت و به آزمایشگاه ارسال می‌شود. همچنین شبکه آزمایشگاهی کشور با یک توزیع نسبتا خوب جغرافیایی به ۵۳ دستگاه پیشرفته تشخیص سریع مولکولی سل مجهز شده که این دستگاه‌ها طول مدت تشخیص را به ۹۰ دقیقه کاهش می‌دهند.

نحوه ارائه دارو به بیماران مبتلا به سل در شبکه بهداشتی

وی درباره وضعیت دارو درمانی مبتلایان سل، ‌ اظهار کرد: داروهای مورد استفاده در درمان بیماران مبتلا به سل توسط سیستم بهداشت کشور تامین و به صورت رایگان از طریق نزدیکترین مرکز یا پایگاه یا خانه بهداشت نسبت به محل سکونت یا کار بیماران در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد.

ناصحی ادامه داد: ترجیح ما این است که این داروها تحت نظارت روزانه یک ناظر آگاه (ترجیحا کارمند بهداشتی) توسط بیمار مصرف شود و دلیل این امر آن است که درمان سل حداقل شش ماه طول می‌کشد و از آنجایی که پس از چند هفته از شروع درمان، بیمار به طور قابل توجهی احساس بهبودی در وضعیت بالینی خود می‌کند، احتمال آنکه عمدا یا سهوا درمان را قطع و یا به طور نامنظم ادامه دهد، وجود دارد و لذا مصرف تحت نظارت روزانه یک شخص مطلع ثالث، می‌تواند مصرف منظم و تکمیل دوره درمانی را تضمین کند. در سال‌های اخیر از قالب‌ها و برنامه‌های کاربردی موجود در فضای مجازی برای نظارت تصویری و از راه دور بر مصرف دارو نیز استفاده می‌شود.

مدیر کشوری برنامه کنترل سل و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران ادامه داد: با شناسایی هر مورد مبتلا به سل ریوی، افراد خانواده فرد مبتلا، به صورت فعال توسط همکاران بهداشتی بررسی می‌شوند و اگر موردی از بیماری در آن‌ها شناسایی شود، اقدامات تشخیصی و درمانی رایگان برایشان انجام می‌شود و اگر بیماریِ سل فعال نداشته باشند، اما مشخص شود میکروب سل در بدن‌شان وجود دارد، ‌ درمان پیشگیری هم برایشان به صورت رایگان تجویز می‌شود. شایسته است ما نیز هم‌صدا با جهانیان، و با طراحی و اجرای برنامه‌های متناسب با شرایط و ظرفیت‌های شخصی، سازمانی و محلی خود اهدافی همچون نمایش امید و باور دست‌اندرکاران برنامه کنترل سل به قابل حصول بودن اهداف ملی و جهانی، افزایش آگاهی (سواد سلامت) و توانمندسازی عمومی در زمینه سل و برنامه‌های کنترلی آن را دنبال کنیم.

وی افزود: همچنین آگاه‌سازی و ترغیب افراد کلیدی، تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان بالادستی، متخصصین و محققین؛ به منظور جلب مشارکت همگانی و همه‌جانبه و افزایش سرمایه‌گذاری از هر نوع اعم از عشق، حمایت، مراقبت، اطلاع‌رسانی، آموزش و توانمندسازی، قانونگذاری، سیاستگذاری، تامین منابع، … و ایجاد یا تقویت همکاری‌های ساختارمند چندبخشی، تقویت جایگاه نوآوری، پژوهش‌های کاربردی و فناوری‌های نوین در برنامه کنترل سل، تشدید و تقویت فعالیت‌های موثر فعلی، معرفی و بیان اهمیت دسترسی به‌موقع و استفاده موثر از ابزارهای تشخیصی و مداخلات جدید توصیه شده و به روز دنیا را مورد توجه قرار دهیم.

انتهای پیام